Albert Eynşteynin "Tanrı məktubu” (God Letter) kimi tanınan yazılı sənəd ― 1954-cü ilin 3 yanvarında alman əsilli amerikalı yəhudi filosof Erik Gütkində yazılıb.

Məktubun konteksti, tarixi və sonrakı taleyi olduqca maraqlıdır:

Məktubun Konteksti

Erik Gütkind 1952-ci ildə "Choose Life: The Biblical Call to Revolt” (Həyatı seçin: Müqəddəs Kitabın üsyana çağırışı) adlı kitabını nəşr etdirir. Bu əsərdə Gütkind yəhudi fəlsəfəsini, dini təməli və insani etik prinsipləri müdafiə edirdi. Onun fikrincə, insan mənəviyyatı və ədaləti təbii olaraq yəhudi dinindən və onun etik mirasından qaynaqlanır.

Bu kitabı Eynşteynə tanınmış holland riyaziyyatçısı L. E. J. Brouver göndərmişdi və onu oxumağı tövsiyə etmişdi. Eynşteyn isə kitabla tanış olduqdan sonra müəllifə bu məktubu yazmışdı.

Məktubun məzmunu və əhəmiyyəti

Məktubda Eynşteyn:

Tanrı anlayışına qarşı skeptik münasibətini açıq şəkildə ifadə edir;

Dinlərin, xüsusilə yəhudi dininin onun üçün sadəcə "uşaqlara xas batil inanclar” olduğunu bildirir;

Özünün mədəni və mənəvi olaraq yəhudi olduğunu qəbul etsə də, bu kimliyi dini baxımdan üstünlük kimi görmədiyini deyir;

Spinoza fəlsəfəsinə və rasional, elmi düşüncəyə üstünlük verdiyini vurğulayır.

Bu məktub illər boyu ateist və aqnostik mövqelərin rəmzi sənədlərindən biri kimi dəyərləndirilib.

Məktubun sonrakı taleyi

Məktub:

Uzun müddət şəxsi kolleksiyada qalıb.

2008-ci ildə hərraca çıxarılıb və 404,000 dollara satılıb.

2018-ci ildə Londondakı məşhur "Christie’s” hərracında yenidən satışa çıxarılıb və bu dəfə 2.9 milyon dollara alıcı tapıb.

Niyə bu məktub bu qədər əhəmiyyətlidir?

Çünki Eynşteynin dinə münasibəti uzun müddət mübahisə mövzusu olmuşdu. Bəziləri onun dindar, digərləri isə ateist olduğunu iddia edirdi. Lakin bu məktub onun:

Teistik Tanrı anlayışını qəbul etmədiyini,

Dinlərin metaforik və simvolik dəyərlər daşıdığını düşündüyünü,

Amma eyni zamanda humanist və etik dəyərlərə dərin hörmətlə yanaşdığını ortaya qoyur.

Əslində Eynşteyn özünü "dini duyğulara sahib olmayan ateist” kimi təsvir edirdi – yəni kainatın nizamı və əzəməti qarşısında heyranlıq duyan, amma bu hissləri klassik Tanrı anlayışı ilə əlaqələndirməyən bir düşüncə sahibi idi.

Qaynarinfo həmin məktubun Azərbaycan dilinə tərcüməsini təqdim edir:

Əziz cənab Gütkind,

Brouverin israrlı tövsiyəsinə əsasən sizin kitabınızı xeyli oxudum və onu mənə verdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Həyata və insan cəmiyyətinə olan münasibətinizdə aramızda bir çox ortaq məqamlar var. İnsan mərkəzli ehtiraslardan azad olmaq və həyatı gözəl və uca tutmaq cəhdləriniz — sırf insan amilinə əsaslanan şəxsi prinsipləriniz — bizi, müəyyən mənada, Amerikan tipli mövqeyimizdə birləşdirir.

Buna baxmayaraq, Brouverin təşviqi olmasaydı, kitabınızla bu qədər dərindən məşğul ola bilməzdim, çünki o, mənim üçün anlaşıla bilməyəcək bir dildə yazılıb. Tanrı sözü mənim üçün yalnız insanların zəifliklərini və mifik ünsürlərə olan bağlılıqlarını ifadə edən bir məhsuldur. İncili hörmətli bir məcmuə kimi görürəm, lakin yenə də onu olduqca primitiv hesab edirəm. Əfsanələri isə — nə qədər incə düşünülmüş olsalar da — olduqca uşaqca hesab edirəm. Mənim üçün bu fikri dəyişdirə biləcək heç bir təfsir mövcud deyil.

Mənim üçün digər dinlər kimi yəhudilik də —böyük məmnuniyyətlə mən də yəhudiyəm — uşaqlara xas xurafatların cəmləşdiyi bir sistemdir. Mənim təcrübəmdə yəhudilər — gücün olmamasından qaynaqlanan qorunmalarına baxmayaraq — digər xalqlardan üstün deyillər. Bu səbəbdən, onların hansısa "seçilmiş xalq” olduğu inancına heç bir əsas görmürəm.

Sizin bunu üstünlük kimi qələmə verməyinizi, sonra da bu iddianı iki divar arasında — "adamlar” və "içimizdən olanlar” — ayıraraq müdafiə etməyə çalışmağınızı acı bir təəssüf hissi ilə qarşılayıram. Siz deyirsiniz ki, insan yalnız yəhudi monoteizminin səbəb-nəticə düşüncəsindən uzaqlaşdığı təqdirdə qəbul edilə bilər. Halbuki heyrətamiz Spinozanın da gördüyü kimi, bu cür məhdudlaşdırılmış səbəb-nəticə anlayışı artıq heç bir şəkildə əsl səbəb-nəticə deyil.

Fikrimcə, biz aramızdakı fərqləri aydın şəkildə intellektual baxışlarımızla müəyyən etmişik. Amma yenə də əsas məsələlərdə bir-birimizə olduqca yaxın olduğumuz açıqdır — məsələn, insan davranışının təkamülü məsələsində. Əgər konkret məsələlərdən danışsaq, bir-birimizi çox yaxşı anlaya biləcəyimizi düşünürəm.

Dostcasına təşəkkürlərimlə və ən yaxşı arzularımla,

A. Eynşteyn

Hazırladı: Alpər